Talen:
Context - De mensheid verbruikt meer goederen en diensten dan wat duurzaam is, in termen van niet-hernieuwbare hulpbronnen.
Hoe kan het concept circulaire economie dat probleem helpen aanpakken?
Laatste Update: 9 maart 2018Volgens analyses van het International Resource Panel van het Milieuprogramma van de Verenigde Naties verbruikt de mensheid meer goederen en diensten dan wat duurzaam is in termen van niet-hernieuwbare hulpbronnen.
Dat rechtvaardigt de noodzaak om de efficiëntie te verhogen waarmee de economie die natuurlijke hulpbronnen gebruikt en toekomstige tekorten aan grondstoffen te voorkomen, wat niet alleen een milieuprobleem is, maar ook essentieel is voor de levensvatbaarheid van de mensheid op lange termijn. Meer in het Engels
In het algemeen verstaat de Europese Commissie onder circulaire economie: praktijken om de waarde van producten en materialen zo lang mogelijk in stand te houden en te optimaliseren. Afval en het gebruik van hulpbronnen worden geminimaliseerd en wanneer een product of dienst het einde van zijn levensduur bereikt, worden de hulpbronnen ervan in de economie behouden. Op die manier kunnen ze, doordat hun veerkracht en duurzaamheid wordt vergroot, steeds opnieuw worden hergebruikt zodat ze meer waarde creëren dankzij een efficiëntere productie en een efficiënter gebruik.
Het concept is gebaseerd op natuurlijke ecosystemen die in "gesloten systemen" werken in de zin dat ze bijdragen aan hun eigen veerkracht door de recyclage te optimaliseren van niet-hernieuwbare hulpbronnen zoals mineralen die vooral door planten, de "primaire producenten" worden hergebruikt.
Zo definieert het VN-Milieuprogramma3 duurzame consumptie en productie als "het gebruik van diensten en aanverwante producten die in de basisbehoeften voorzien en een betere levenskwaliteit bieden, waarbij het gebruik van natuurlijke hulpbronnen, giftige stoffen en de uitstoot van afval en verontreinigende stoffen gedurende de levenscyclus van de dienst of het product tot een minimum worden beperkt om de behoeften van toekomstige generaties niet in gevaar te brengen".
In het verslag wordt opgemerkt dat door de snelle groei van de internationale handel het energiegebruik en de hulpbronnenstromen in het algemeen blijven verbeteren, waardoor de verantwoordelijkheid voor het gebruik van hulpbronnen en de gevolgen ervan voor het milieu vervaagt. Meer in het Engels
3
http://drustage.unep.org/resourceefficiency/what-we-do/overview
In een gesloten systeem als de Aarde, waarbinnen energie, maar (bijna) geen materie met de omgeving wordt uitgewisseld, kunnen structuren spontaan verschijnen en zich organiseren. Dat zijn zogenaamde' dissipatieve' structuren, die de dissipatie van de energie die er doorheen stroomt of daar accumuleert, bevorderen en zelfs maximaliseren. Dit is de tweede wet van de thermodynamica: de wet van de verhoging van de entropie (meer details in deel 2). Het eenvoudigste voorbeeld is de cycloon, een structuur die zich, boven een kritische drempelwaarde, ter plaatse organiseert en de door de oceaan opgeslagen warmte via de atmosfeer afvoert. Biologische systemen zijn eenvoudigweg geavanceerdere vormen van dissipatieve structuren.4
Het onderhoud van dergelijke georganiseerde structuren hangt dus af van een continue energievoorziening en de recyclage van de bestanddelen ervan (zoals water in het geval van cyclonen, water en mineralen in het geval van planten, planten voor herbivore dieren enz.). Om de veerkracht van een systeem zoals een economisch systeem te waarborgen, is het daarom absoluut noodzakelijk dat niet-hernieuwbare natuurlijke hulpbronnen in stand worden gehouden en ze worden geoptimaliseerd in een circulaire economie waarbinnen de gebruikte producten en diensten worden verminderd, hergebruikt en gerecycleerd. Meer in het Engels
4 hier een korte animatievideo over het principe van emergentie
www.youtube.com/watch?v=_WLYOYE8a5o
In de praktijk is het centrale element van een circulaire economie de ontkoppeling van de economische groei met een toename van de gebruikte hulpbronnen en de vermindering van de milieueffecten. Volgens het rapport van de Club van Rome is er dringend behoefte aan een dergelijke ontkoppeling van waardecreatie en zuiver economische groei om een overgang naar een geïntegreerde en circulaire economie te waarborgen. De ontkoppeling van het menselijk welzijn en het verbruik van hulpmiddelen staat centraal in het mandaat van het International Resources Committee van het UNEP5 en het Green Economy Initiative, tevens van het UNEP.6
In die context geeft het UNEP-Milieu als functionele definitie van een groene economie (zonder te verwijzen naar de groei ervan) een economie die zich kenmerkt door een "verbetering van het menselijk welzijn en de sociale rechtvaardigheid door een aanzienlijke vermindering van milieurisico's en ecologische schaarste. In zijn eenvoudigste vorm kan een groene economie worden gezien als een koolstofarme, hulpbronnenefficiënte en sociaal geïntegreerde economie"7.
Enkele korte animatievideo's van de Europese Commissie geven een beter beeld van de concrete uitvoering van een dergelijk proces, bekijk met name :
Voor die overgang is echter een fundamentele verandering in onze opvattingen en mentaliteit nodig: in plaats van zich, zoals bij een traditioneel beperkende benadering, te concentreren op één probleem tegelijk, is het essentieel dat alle verschillende dimensies bij een dergelijke ontkoppeling tegelijkertijd kunnen worden geïntegreerd en dat daarvoor een werkelijk systemische analysemethode wordt gebruikt.8 Volgens de visie van de Europese Commissie vereist de overgang naar een meer circulaire economie een dergelijke "omvattende systeemverandering en innovatief vermogen, niet alleen in technologie maar ook in organisatie, samenleving en financiële praktijken en beleid"9.
In het verslag van de EASAC worden onder meer de volgende voordelen genoemd die uit een dergelijke circulaire economie zouden kunnen voortvloeien:
5
6 UNEP, 2011 Towards a Green Economy: Pathways to Sustainable Development
and Poverty Eradication
7
http://staging.unep.org/greeneconomy/AboutGEI/WhatisGEI/tabid/29784/Default.aspx
8
http://www.clubofrome.org/a-new-club-of-rome-study-on-th
e-circular-economy-and-benefits-for-society/
9 Europese Commissie Towards a circular economy: A zero waste
programme for Europe COM(2014) 398 final pg 2
Volgens het rapport van de Club van Rome10 is het niet waarschijnlijk dat de marktkrachten op zich al zullen evolueren naar een meer ontkoppelde structuur van de economie die algemene efficiëntie en veerkracht zou combineren binnen het kader van de beschikbare middelen.
Bovendien zijn sommige van de verordeningen die momenteel van kracht zijn om een dergelijke economie te bevorderen, zoals het beleid ter ondersteuning van hernieuwbare energie, de handel in koolstofemissierechten, de richtlijn inzake ecologisch ontwerp, energie-efficiëntienormen, streefcijfers voor materiaalrecycling enz. nog altijd ondoeltreffend.
Overigens, en zoals in het verslag van de EASAC wordt opgemerkt, blijft een fundamentele belemmering bestaan: de marktprijzen weerspiegelen niet de werkelijke waarde, met inbegrip van de verborgen 'externe' kosten van goederen en diensten. Als gevolg daarvan zijn die prijzen niet van cruciaal belang bij het integreren van de geleidelijke schaarste van bepaalde hulpbronnen, noch voor de noodzaak tot coördinatie tussen vraag en aanbod en bieden zij geen volledige financiële compensatie die met de waarde van de geproduceerde en geconsumeerde goederen en diensten overeenkomt.
Een ander obstakel zijn voor het milieu schadelijke subsidies11, met name subsidies voor fossiele brandstoffen. Voor het rapport van de UNEP-werkgroep zijn de belangrijkste uitdagingen inzake ontkoppeling van winning en gebruik van hulpbronnen dan ook de volgende:
10
11
http://ec.europa.eu/environment/enveco/taxation/pdf/Harmful%20Subsidies%20Report.pdf
Miljoenen, zo niet miljarden consumenten kunnen door de keuzes die zij maken de succesvolle overgang naar een circulaire economie ondersteunen of belemmeren door bij de economische actoren nieuwe, circulairdere producten en diensten aan te moedigen of zelfs op te leggen. Zoals ook in het verslag van de EASAC wordt opgemerkt, blijft een belangrijk obstakel de houding en het gedrag van de consument. Hij wordt immers in toenemende mate beïnvloed door de mode en marketing van fabrikanten en handelaars in plaats van door de problemen rond economische veroudering en recycling ...
Daarom is het van essentieel belang dat de consument bewuster wordt gemaakt en dat zijn proactieve rol wordt versterkt.12 In het actieplan voor circulaire economie van de EU worden in dit verband vijf grote actielijnen aangegeven die consumenten zullen helpen producten en diensten te kiezen die beter zijn voor het milieu en tegelijkertijd financiële besparingen en een betere levenskwaliteit opleveren.13,14 Meer in het Engels
12
13
14
Lees onze Phosphate Digest
Circulariteit moet op mondiaal niveau worden ontworpen, maar lokaal worden aangepast en geïmplementeerd. Op bedrijfsniveau moeten de kosten van externe milieueffecten, zoals de intrinsieke waarde van niet-hernieuwbare hulpbronnen, rekening houdend met de reserves die op lange termijn kunnen worden geëxploiteerd (fossiele brandstoffen, zeldzame aardmetalen of fosfaten15 en zelfs zoet water) en de milieuschade die wordt veroorzaakt door de exploitatie en het vervoer of gebruik ervan, worden doorberekend in de marktprijzen voor producten en diensten.
De circulaire economie begint bij de creatie van een product, want de productiefase heeft een wereldwijde impact op het milieu en de levering van hulpbronnen, maar gebruik en afvalproductie zijn lokale uitdagingen.16
Voor het verslag van het UNEP is innovatie op die gebieden een van de sleutels tot succes die de vorm zal moeten aannemen van een lerende economie, waarin informatie wordt gedeeld in plaats van een kenniseconomie waarin informatie wordt gepatenteerd en beschermd.
De initiatieven van het EU-programma op dat gebied moeten daarom bijdragen tot innovatie op wereldschaal voor een circulaire economie door betere en groenere productontwerp- en productieprocessen, door rechtstreekse economische stimulansen voor producenten om producten te maken die kunnen worden hergebruikt of gerecycleerd en die innovatieve industriële processen ondersteunen. Het gaat om initiatieven voor maatregelen die de voedselverspilling verminderen en de duurzaamheid, herstelbaarheid en recycleerbaarheid van producten bevorderen. Het gaat eveneens om het bevorderen van kwaliteitsnormen voor "secundaire" grondstoffen, herziening van de meststoffenvoorschriften, een strategie voor kunststoffen met betrekking tot kwesties als recycleerbaarheid, biologische afbreekbaarheid en de aanwezigheid van gevaarlijke stoffen en een reeks acties op het gebied van waterhergebruik. Meer in het Engels
15
Factor 5: Transforming the Global Economy through 80% Improvements in Resource
Productivity by Ernst von Weizsäcker et al (2009/2010).
http://www.clubofrome.org/report/factor-five/
16
Artificial intelligence, automation and the economy. Executive Office
of the President
Op ondernemingsniveau zijn de huidige marktsignalen nog steeds zeer gunstig voor het behoud van de lineaire economie. Niettemin wijzen sommige schattingen van een meer circulaire economie in de toekomst, waarbij de middelen beperkt zullen zijn, op potentiële positieve resultaten in de handelsbalans en op vlak van de werkgelegenheid, de vermindering van broeikasgasemissies, de bedrijfsefficiëntie en binnenlandse hulpbronnen, alsmede de verbeterde voorzieningszekerheid.
Wat de werkgelegenheid betreft, zal een economie die hergebruik, recycling, modernisering en renovatie bevordert op korte termijn meer arbeidskrachten vergen dan de mijnbouw en de industrie, maar op voorwaarde dat andere factoren, zoals een trend naar ongecontroleerde robotisering, sociale modellen niet ter discussie stellen.17 Meer in het Engels
17 French Commissariat général du développement durable -Monétarisation des
biens, services et impacts environnementaux : la variabilité des valeurs monétaires.
De evolutie van lineaire economieën wordt onder meer gestuurd door een markt die de 'ecologische waarheid' niet vertelt. Indien de werkelijke totale kosten van de circulaire economie waarin de externe effecten in de marktprijzen worden verwerkt, worden vergeleken met de schijnbare kosten van de lineaire economie, zou een passendere vergelijking van de kosten kunnen worden gemaakt en een reële overgang naar een circulaire economie ten opzichte van de lineaire economie mogelijk worden.18
Op basis van die boekhoudkundige en meer specifieke indicatoren wordt het mogelijk, maar ook van cruciaal belang om belastingen en prijzen te heroverwegen.
Bijvoorbeeld door aanpassing van het stelsel van de belasting over de toegevoegde waarde (btw) van de EU. De integratie van de externe kosten zal tot differentiatie leiden van producten en/of activiteiten die een geringere impact hebben en zo bijdragen aan de circulaire economie met een win-winsituatie voor het milieu, de consument, de overheden en de commerciële activiteiten in het algemeen.
Zoals in het verslag van de EASAC wordt opgemerkt, wordt dat tot nu toe niet gezien als een essentiële aanpassing aan een inherent gebrekkig en onhoudbaar economisch model, maar eerder als een extra last voor de samenleving. Meer in het Engels
18 Ministère de la Transition écologique et solidaire - Monétarisation des
biens, services et impacts environnementaux : la variabilité des valeurs monétaires.
Conventionele economische indicatoren op basis van traditionele nationale rekeningen, zoals het gebruikelijke bruto binnenlands product (BBP), zijn geen middel om de efficiëntie van het gebruik van de hulpbronnen te meten. Er wordt gesproken over nieuwe indicatoren die meer in overeenstemming zijn met duurzame ontwikkeling. Dat is het geval voor de methoden die op de levenscyclusanalyse (LCA) zijn gebaseerd. Zij bieden een betere basis voor de ontwikkeling van specifiekere instrumenten, waaronder monetaire indicatoren, om de kosten van milieu- en sociale effecten te integreren en te differentiëren van producten en diensten die anders ongedifferentieerd zouden blijven. Meer in het Engels
De basisbegrippen van de circulaire economie worden al toegepast en het rapport van de Club van Rome heeft een gedetailleerde analyse gemaakt van het gebruik ervan in verschillende landen.
Sinds 2006 lanceert China nationaal opgelegde programma's voor energiebesparing en vermindering van vervuiling, in reactie op wat Chinese onderzoekers "weinig efficiëntie van hulpbronnen" en "hoge vervuilingsniveaus" noemen. De sindsdien door China genomen maatregelen zullen van cruciaal belang zijn voor alle andere ontwikkelingslanden met vergelijkbare politieke bedoelingen en zullen een referentie vormen voor een "wereldeconomie" op mondiaal niveau.
In Japan staat het concept van de Société du cycle du matériel sonore (SMC) centraal in een aanpak waarbij materiaalcirculatie en bijbehorende instrumenten waarschijnlijk de meest geavanceerde voorbeelden zijn van maatregelen om de productiviteit van hulpbronnen in de praktijk te verhogen en negatieve milieueffecten tot een minimum te beperken.
In Duitsland heeft zich tussen 1994 en 2007 een schijnbaar indrukwekkend niveau van ontkoppeling van hulpbronnen voorgedaan, hoewel op basis van de cijfers het effect van die ontkoppeling onvoldoende te meten valt.
In Nederland19 vertegenwoordigt de productstroom uit de metaal- en elektriciteitssector die wordt gerepareerd en hergebruikt ongeveer 16 % van het aantal nieuwe producten en ongeveer 81 % van de producten uit die sectoren wordt voor recycling aangeboden. Dat wijst erop dat in die twee sectoren alvast een zekere mate van circulariteit is aanvaard.
In de EU zijn de beginselen van de circulaire economie geleidelijk geïntegreerd in de beste industriële praktijken, ecologische overheidsopdrachten, het gebruik van middelen uit het cohesiebeleid en in de bouw- en watersector. In haar verslag van 2017 over het actieplan circulaire economie20 heeft de Europese Commissie een overzicht gegeven van de belangrijkste genomen maatregelen, waaronder maatregelen om investeerders en innovatoren te informeren en aan te moedigen om het model van de circulaire economie te volgen.
Daarnaast heeft de World Business Council for Sustainable Development onlangs een praktijkgids circulaire economie gepubliceerd, waarin een aantal concrete voorbeelden van bedrijfsactiviteiten worden beschreven en vijf belangrijke stappen worden aangegeven om de overgang voor een bedrijf naar de circulaire economie te sturen.
Ten slotte publiceert het International Resource Panel regelmatig wetenschappelijke evaluaties over initiatieven voor economische ontkoppeling met betrekking tot steden, milieueffecten, water, metalen, land en bodem, voedsel ...21 Meer in het Engels
19
20
Unlocking More Value with fewer resources – A practical guide to the circular
economy
http://www.wbcsd.org/Projects/Education/Leadership-program/Resources/Unlocking-More-Value-with-fewer-resources-A-practical-guide-to-the-circular-economy
The WBCSD is a global, CEO-led organization of over 200 leading businesses and
partners working together developing multiple resources for companies to accelerate the
transition to a sustainable world.
21
www.resourcepanel.org/reports
This summary is free and ad-free, as is all of our content. You can help us remain free and independant as well as to develop new ways to communicate science by becoming a Patron!
BECOME A PATRON!