De vervanging van schadelijke chemische stoffen – processen en uitdagingen

Inleiding

Wanneer een chemische stof als schadelijk wordt erkend, moet er een alternatief worden gevonden zodat de producten en toepassingen waarin die stof wordt gebruikt, kunnen worden vervangen. Dat is geen eenvoudig proces, want het is belangrijk om een alternatief te kiezen dat zowel technisch gelijkwaardig als veiliger is. Om de onderzoekers te ondersteunen die alternatieven moeten beoordelen en instaan voor de vervanging van schadelijke chemische stoffen, heeft de OESO in mei 2015 een deskundigengroep bijeengebracht om na te gaan welke lacunes er nog bestaan op het gebied van instrumenten, advies en onderzoek.

Wordt vervanging van chemische stoffen beschouwd als een uitdaging voor duurzame ontwikkeling?

De vervanging van gevaarlijke chemische stoffen behoort tot de huidige strategieën om de risico's van chemische stoffen voor zowel de menselijke gezondheid als het milieu te verminderen. Ze maakt eveneens deel uit van de bijdrage van de industrie inzake duurzame ontwikkeling.

Geschikte alternatieven vinden voor problematische chemische stoffen is evenwel niet eenvoudig. Alternatieven moeten veiliger zijn, met een lager risico en gevarenpotentieel dan de oorspronkelijke chemische stof, moeten gelijkaardige prestaties leveren en economisch levensvatbaar en duurzaam zijn. De substitutie van chemische stoffen houdt meer in dan alleen het vervangen van een chemische stof en kan veranderingen in systemen, materialen of processen met zich meebrengen.

Het begrip vervanging is evenwel steeds meer geïntegreerd in beleids- en regelgevingsmaatregelen voor het beheer van problematische chemische stoffen. Het is bijvoorbeeld de kern van de REACH-verordening van de Europese Unie en in de Verenigde Staten heeft het Environmental Protection Agency (EPA) een strategie goedgekeurd om het gebruik van veiligere chemische stoffen te bevorderen.

Wat zijn de belangrijkste belemmeringen en uitdagingen voor de substitutie van gevaarlijke chemische stoffen en welke zijn de stuwende krachten erachter?

Deskundigen hebben verscheidene problemen vastgesteld:

• Er kan weerstand zijn tegen verandering, terughoudendheid jegens het onbekende en de vrees dat de substitutie betreurenswaardig zal blijken; het beleid van een bedrijf kan een obstakel vormen en er kan een gebrek zijn aan betrokkenheid om alternatieven voor gevaarlijke chemische stoffen te vinden.
• Er kan gebrek aan begeleiding zijn en aan duidelijkheid over de wijze waarop een geslaagde evaluatie van mogelijke alternatieven moet worden uitgevoerd. Er is eveneens behoefte aan specifieke opleiding en onderwijs op dit gebied.
• Bovendien zijn er technische, administratieve en financiële beperkingen verbonden aan het beoordelen van alternatieven en aan de substitutie van chemische stoffen, vooral voor kleine en middelgrote ondernemingen (kmo's). Ook kan de complexiteit van de regelgeving problemen opleveren wanneer landen/regio's die verordeningen toepassen.  

Deskundigen identificeerden deze twee belangrijke stuwkrachten:

• inachtname van de regelgevingseisen en, meer in het algemeen, plaatsing van het concept substitutie van problematische chemische stoffen op de politieke agenda;
• aanjagers van de markt, voornamelijk mogelijkheden voor bedrijven om nieuwe octrooien aan te vragen, in te spelen op de milieu-eisen van klanten, een concurrentievoordeel te creëren en substitutie in de bedrijfsstrategie van bepaalde bedrijven te integreren.

Welke initiatieven zijn er al genomen om alternatieve initiatieven te steunen?

In de afgelopen decennia hebben diverse initiatieven van overheden, de industriële sector en ngo's de ontwikkeling en het gebruik van alternatieve chemische stoffen ondersteund.

Veel expertise en ervaring is opgedaan bij eerdere evaluaties van alternatieven en substituties en er worden initiatieven ontplooid om die concrete ervaring te verzamelen en te compileren. Dat is het doel van de Substitution and Alternatives Assessment Toolbox van de OESO, de eerste versie van een dergelijke compilatie. Hij omvat een reeks bronnen over de substitutie van chemische stoffen en de beoordeling van alternatieven, alsmede praktische adviezen over hoe die moeten worden uitgevoerd.

Een andere waardevolle bron is het REACH-programma van de Europese Unie, dat een van de grootste analyses van alternatieven ter wereld is en ook heeft aangetoond dat er substitutie plaatsvindt. Veel van de bedrijven die hun chemische stoffen moesten registreren, zijn al overgeschakeld op alternatieven voor stoffen die als problematisch worden beschouwd of hebben aangegeven dat het vervangingsproces aan de gang is.

Welke zijn de belangrijkste resterende problemen in dit proces van substitutie van chemische stoffen?

Drie elementen van het substitutieproces kunnen als bijzonder problematisch worden beschouwd:

1. de keuze van eigenschappen bij de beoordeling van alternatieven, afhankelijk van de beschikbare kennis en middelen;
2. het bepalen of de evaluatie van alternatieven/de substitutie geslaagd is; 
3. criteria voor het beheer van de bijbehorende gevaren en risico' s.  

Om dat proces te vereenvoudigen, zou het nuttig kunnen zijn een aantal minimumkenmerken vast te stellen die bedrijven, met name kmo's, gemakkelijk kunnen beheren.

Het gebruik van de beschikbare instrumenten zou een geïnformeerde keuze van alternatieven mogelijk maken, waarbij een algehele aanpak wordt ontwikkeld om de producten te beoordelen, van de openbaarmaking van ingrediënten tot risicoanalyse, blootstellingsevaluatie en levenscyclusbeoordeling.

Aan de hand van een korte lijst met vragen zou kunnen worden bepaald of de beoordeling van alternatieven goed is uitgevoerd en geslaagd is, dan wel of er op sommige gebieden lacunes blijven bestaan. Aangezien het beoordelingsproces complex is en de substitutie betreurenswaardig kan zijn als de alternatieve stof gevaarlijker blijkt dan de oorspronkelijke, bestaat het risico dat er eindeloos analyses worden uitgevoerd in plaats van dat er wordt gehandeld wanneer een geschikt alternatief is gevonden.

Een korte lijst van goede praktijken, gebaseerd op een analyse van casestudy's en gemeenschappelijke gangbare praktijken, zou ook helpen om de gevaren en risico's te beheren.